آستانه اشرفیهآسْتانه اَشْرَفِیّه، یکی از شهرستان‌های استان گیلان، در ۳۵ کیلومتری رشت واقع بر کناره شرقی سفیدرود است. مساحت این شهر ۶/۴۲۶ کیلومترمربع و جمعیت آن ۱۰۸۱۳۰ نفر (طبق سرشماری ۱۳۹۵) است. این شهر پس از به خاک سپردن سلطان سید جلال‌الدین اشرف (علیه‌السلام) فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السلام) به نام آستانه اشرفیه معروف شد. آستانه‌اشرفیه به دلیل داشتن رودخانهٔ سفیدرود در دل خود از نظر کشاورزی شرایط بسیار مناسبی دارد. ۱ - مشخصاتاین شهرستان از سمت شمال به دریای خزر، از خاور و جنوب به شهرستان لاهیجان و از باختر به کوچصفهان و لشت نشا محدود است؛ و دارای ۲ بخش مرکزی و بندر کیاشهر است. آستانه‌اشرفیه تا ۱۳۵۸ش بخش بوده و در اسفند ۱۳۵۸ش برحسب تصویب شورای انقلاب به شهرستان تبدیل شده است. در این شهرستان مجموعاً ۱۹ زیارتگاه وجود دارد. ۲ - مرکز شهرستانشهر آستانه‌اشرفیه مرکز شهرستان است که در تلفظ محلی به آن «پیله آسّونه» گفته می‌شود. طول جغرافیایی آن ْ۴۹ و َ۵۸ شرقی و عرض جغرافیائی آن ْ۳۷ و َ۱۵ شمالی و مساحت شهر حدود ۶/۴۲۶ کیلومترمربع است. آستانه‌اشرفیه در ۳۵ کیلومتری خاور رشت، (مرکز استان) و ۷ کیلومتری شمال غربی لاهیجان قرار گرفته و جمعیت آن ۱۰۸۱۳۰ نفر (طبق سرشماری ۱۳۹۵) است. ۳ - وجه‌تسمیه و سابقه تاریخیاین شهر در قدیم «کوچان» نام داشته است. کاشانی در تاریخ اولجایتو از کوچیان نام برده که احتمالاً صورت دیگر همین نام است. [۱]
کاشانی، عبدالله بن محمد، ج۱، ص۶۰، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸ش.
پس از به خاک سپردن آقاسیدحسن یا سیدابراهیم معروف به سلطان سید جلال‌الدین اشرف (علیه‌السلام) فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السلام) در آنجا، به تدریج نام کوچیان فراموش گردید و نام آستانه‌اشرفیه متداول شد. اسکندر بیک ترکمان، نام این روستا را آستانه، یاد کرده و آن را از توابع لاهیجان به شمار آورده است. [۲]
ترکمان، اسکندر بیک، تاریخ عالم‌آرای عباسی، ج۱، ص۵۱۴، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
فومنی گیلانی نیز در تاریخ خود نامی از آستان اشرفیه به میان آورده است. [۳]
فومنی، عبدالفتاح، ج۱، ص۱۰۳، تاریخ گیلان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ش.
مکنزی که در ۱۲۷۴ق/۱۸۵۷م از اینجا گذشته جمعیت آستانه را در حدود ۷۰ خانوار برآورد کرده است. به گفته او در فصل ابریشم در آنجا به زائران حرم جلال‌الدین اشرف غذای رایگان داده می‌شود. [۴]
مکنزی، چارلز فرانسیس، ج۱، ص۲۲، سفرنامه شمال، ترجمه منصوره اتحادیه، تهران، نشر گستره، ۱۳۵۹ش.
رابینو نیز از آستانه نام برده و شرحی درباره آن به دست داده است. به گفته او هر سال در فصل ابریشم زائران به سوی این زیارتگاه سرازیر می‌شده‌اند و بازار بزرگی که در آن شهر ساخته شده بود منبع سود زیادی برای صاحبان آن بوده است. [۵]
رابینو، هـ ل، ج۱، ص۳۷۳، ولایات دارالمرز ایران، گیلان، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
۴ - کشاورزیآب و هوای این شهر همانند سایر قسمت‌های گیلان معتدل و مرطوب است. آب کشاورزی روستاهای این شهرستان از نهرهای حشمت‌رود، سیدعلی اکبری و سالارجوی که از شعبه‌های فرعی سفیدرود هستند تأمین می‌گردد. همچنین کانال‌های زیادی از حشمت‌رود جدا کرده‌اند که تعدادی دیگر از روستاهای این شهرستان را آبیاری می‌کند. از محصولات عمده این شهرستان بادام (که در واقع مرغوب‌ترین بادام ایران است)، برنج، دانه‌های روغنی، حبوبات، محصولات جالیزی و اندکی سیب و انگور است [۶]
وزارت کشاورزی، آمارنامه (۱۳۶۲ش)، ص۱۳۷-۱۳۸، تهران، اداره کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزی.
[۷]
وزارت کشاورزی، آمارنامه (۱۳۶۳ش)، ص۲۰۱ به بعد.
.۵ - تأسیسات فرهنگی و اجتماعیآستانهاشرفیه دارای مؤسسات گوناگون فرهنگی و اجتماعی است. بر اساس آمار موجود این شهر دارای تأسیسات برق، آبرسانی، تلفن خودکار، ۹ درمانگاه دولتی، یک بیمارستان، یک آزمایشگاه و یک داروخانه است. تعداد پزشکان آن در کل شهرستان در حال حاضر ۶ نفر است. این شهر در مسیر راه آسفالته استان گیلان به مازندران قرار دارد و از طریق راه اسفالت با شهرهای رشت، لاهیجان، بندر کیاشهر، لنگرود و بندر انزلی مرتبط است. در این شهرستان (به استثنای بندر کیاشهر) ۷۲ مدرسه ابتدایی، ۳۰ مدرسه راهنمایی، ۱۱ دبیرستان و هنرستان و یک آموزشگاه بهورزی وجود دارد. همچنین در بندر کیاشهر یک دانشسرای تربیت معلم، تأسیس شده است. در شهر آستانه، ۲ حوزه علمیه، یکی در مسجد جامع و دیگری در مسجد بازار قرار دارد که جمعاً در این ۲ مدرسه حدود ۶۰ طلبه به آموزش علوم دینی اشتغال دارند. در این شهر ۲ کتابخانه عمومی وجود دارد. کتابخانه فرهنگ و هنر در ۱۳۳۱ش بنیان نهاده شده و در حال حاضر ۲۷۰‘۵ جلد کتاب دارد. تأسیسات دیگر این شهر، یک ورزشگاه، ۴ مهمانخوانه و یک مهدکودک است. [۸]
مرکز آمار ایران، شناسنامه شهرهای کشور، ج۱، ص۳۸-۴۹، (ج ۳، استان گیلان)، (در ۱۳۶۴ش)، تهران، ۱۳۶۵ش، جمـ.
[۹]
سازمان برنامه و بودجه، آمارنامه استان گیلان (۱۳۶۳ش)، ج۱، ص۵۴ به بعد، تهران، مرکز آمار ایران، دی ۱۳۶۴ش.
[۱۰]
آل‌داود، سیدعلی، تحقیقات محلی، تیر ۱۳۶۶ش.
۶ - آدابورسوماز آداب‌ورسوم قابل ذکر این شهر مراسم پنجشنبه بازار است که روزهای پنجشنبه هر هفته گروهی از روستاییان اطراف را به آنجا می‌کشاند. [۱۱]
پاینده، محمود، ج۱، ص۲۳۲، آئین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش.
اما هنگامی‌که رابینو از این شهر بازدیده کرده است. [۱۲]
رابینو، هـ ل، ج۱، ص۶۷، ولایات دارالمرز ایران، گیلان، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
در این روزها که روز مبادله کالا بین شهر و روستا بود، روستاییان برای تهیه لوازم زندگی به شهر آمد و شد داشتند.۷ - آثار تاریخیمهمترین اثر تاریخی و دیدنی این شهر همان بقعه سیدجلال‌الدین اشرف است. این بنا را ظاهراً نخستین بار در ۳۱۱ق/۹۲۳م گوهرشاد خانم دختر کیارستم بنا نهاد و زینت کرد. به روایت نویسنده کتاب سفرنامه استرآباد و مازندران، در ۱۲۷۵ق/۱۸۵۸م هنگامی‌که می‌خواستند این آستانه را که خراب شده بود دیگربار بسازند به کتیبه‌ای دست یافتند که در آن نام گوهرشاد خانم را که در سال یاد شده این بنا را تعمیر کرده و ساخته، آمده بوده است. [۱۳]
سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، ج۱، ص۱۶۳، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش.
اما این روایت را دیگر اسناد تاریخی تائید نکرده‌اند. پس از ۱۲۷۵ق/۱۸۵۸م چندبار دیگر بنای این بقعه گرفتار سیلاب‌های سفیدرود گردید و یکسره از میان رفت.آخرین‌بار در ۱۳۵۰ش این بقعه را که خراب شده بود به‌طورکلی تجدید بنا کرده‌اند، گنبد قدیم را از بین برده و گنبد جدیدی بر روی آن ساخته‌اند. در نقشه فعلی، مسجدی که معروف به مسجد جنب حرم است. در حد شمالی امامزاده قرار دارد. مساحت فعلی آن ۸۸/۰۴۹‘۳ مـ ۲ است که از این مقدار ۰۱۶‘۱ مترمربع آن موقوفه مدرسه جلالیه است. در ساختمان این امامزاده سابقاً مناره‌ای نیز وجود داشته است، اما در بنای فعلی آن مناره وجود ندارد. در بازسازی نهایی ضریح جدیدی نیز برای آن ساخته و ضریح قدیم را به امامزاده آقاسیدمحمد برده‌اند. از دیگر بناهای تاریخی این شهرستان، بقعه آقا سیدمحمد بن امام جعفر صادق (علیه‌السلام) در آستانه‌اشرفیه، بقعه آقاسیدحسن بن امام موسی کاظم (علیه‌السلام) در دهکده سیاه کوچه آستانه، بقعه آقاسیدمحمد بن امام رضا (علیه‌السلام) در کماچال آستانه، بقعه آقاپیر مزار در نیاکوی آستانه و چندین بقعه دیگر در روستاهای این شهرستان و نیز مسجد دهشال است. [۱۴]
ستوده، منوچهر، ج۲، ص۱۷۹-۱۹۲، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۱ش.
[۱۵]
ایرانشهر، ج۲، ص۱۳۸۹.
آرامگاه دکتر محمد معین ادیب و لغت‌شناس ایرانی نیز در این شهر در کنار حشمت‌رود قرار دارد.۸ - فهرست منابع(۱) اداره کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزی، آمارنامه (۱۳۶۲ش)، تهران. (۲) اسکندر بیک ترکمان، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش. (۳) ایرانشهر. (۴) پاینده، محمود، آئین‌ها و باورداشت‌های گیل و دیلم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش. (۵) رابینو، هـ ل، ولایات دارالمرز ایران، گیلان، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش. (۵) سازمان برنامه و بودجه، آمارنامه استان گیلان (۱۳۶۳ش)، تهران، مرکز آمار ایران، دی ۱۳۶۴ش. (۶) ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۱ش. (۷) سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۵ش. (۸) فومنی، عبدالفتاح، تاریخ گیلان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ش. (۹) کاشانی، عبدالله بن محمد، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸ش. (۱۰) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن (آبان ۱۳۵۵ش)، شهرستان لاهیجان، تهران، ۱۳۵۹ش، مقدمه. (۱۱) مرکز آمار ایران، شناسنامه شهرهای کشور، (ج ۳، استان گیلان)، (در ۱۳۶۴ش)، تهران، ۱۳۶۵ش، جمـ. (۱۲) مرکز آمار ایران، فرهنگ آبادی‌های کشور (بر اساس سرشماری ۱۳۵۵ش)، (ج ۸، استان گیلان)، تهران، ۱۳۶۰ش. (۱۳) مکنزی، چارلز فرانسیس، سفرنامه شمال، ترجمه منصوره اتحادیه، تهران، نشر گستره، ۱۳۵۹ش. (۱۴) وزارت کشاورزی، آمارنامه (۱۳۶۲ش)، تهران، اداره کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزی ۱۳۹۰۰. (۱۵) وزارت کشاورزی، آمارنامه (۱۳۶۳ش) ۱۳۹۰۰. (۱۶) آل‌داود، سیدعلی، تحقیقات محلی، در تیر ۱۳۶۶ش. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آستانه‌اشرفیه»، شماره۲۰۱. |